خانم دکتر انسیه خزعلی، رئیس دانشگاه الزهرا(س) است. وی سالیان متمادی پیرامون موضوع زنان و خانواده تلاش ها و تحقیقات بسیار زیادی انجام داده است.

به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ با وی پیرامون نقش زن مسلمان ایرانی و چارچوب های اخلاقی و رفتار زن ایرانی و ابعاد مختلف آن به گفتگو نشستیم.

*برای ورود به بحث، لطفا درباره ملاک های کلی و اصلی اخلاقی و رفتاری یک زن ایرانی با توجه دو مؤلفه ایرانی بودن و مسلمان بودن او توضیحاتی بفرمایید و همچنین تفاوت ها و تمایزات اصول زن ایرانی با سایر زنان چیست؟

طبیعتاً اصول و معیارهای اصلی زن ایرانی که اکثریت آنها  به لحاظ اعتقادی به عنوان مسلمان هم شناخته می شوند، تفاوتی با مردان ندارد. خداوند متعال در آیاتی همچون "والمؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر"، هر دو را از نظر ملاکهای رفتاری در یک سطح قرار می دهد و از آن ها می خواهد که در مسیر اصلاح رفتاری جامعه بکوشند و هر دو نسبت به حاکمیت هنجارها و مقابله با ناهنجاری ها تلاش نمایند. در آیه دیگری نیز در زمینه رفتارهای فردی و اصول حاکم بر آن می فرماید: "من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاة طیبة" هر کس، چه زن و چه مرد عمل صالحی انجام دهد و ایمان هم داشته باشد، به او حیات طیبه داده می شود. این اصول رفتاری برای هر دو، زن و مرد مطرح است.

منتها با توجه به خصوصیت ها، شرایط و محدودیت هایی که متوجه زن و مرد است، این اصول از زن و مرد به شیوه های متفاوتی بروز پیدا می کند و برای زن ها به سبب شرایط ویژه آن ها سبک های رفتاری خاص تعریف می شود همانطور که سبکهای دیگری از مردان مورد انتظار است.

ملاک ها، همان ملاک های انسانی مشترک بین زن و مرد است اما در رفتارها بنابر ویژگی های خاص زنان، بروز متفاوتی نسبت به مردان دارد. مثلاً شرایط خاصی که فیزیک زن دارد، مسئله حجاب را برای او پر رنگ تر می کند. حجاب برای مردان نیز مهم است منتها فیزیک زن و شرایطی که در اجتماع دارد و نوع بهره برداری های منفی که از فیزیک او می شود، مسئولیت بیشتری متوجه او می شود تا این عفاف را که بین زن و مرد مشترک است، به گونه خاص تری در قالب پوشش و حجاب جلوه نماید و حفاظت از خود را به عنوان یک گوهر گرانبها مورد توجه خود قرار دهد.

*با توجه به فرهنگ ایرانیاسلامی ما، این اصول و معیارها از چه منابعی اخذ می شود و الگوی زن ایرانی در رفتار و کردار و اخلاق چیست؟

فرهنگ ایرانی ما آمیخته به فرهنگ اسلامی ماست. البته در فرهنگ ایرانی ما هم، آن چه از گذشته وجود داشته است، نیکی، پاکی و توجه به حفظ عفاف، خویشتن داری، عدالت و توجه به دیگران بوده است که در فرهنگ دینی ما تثبیت و در سطح بسیار والاتری ارائه شده است و با پشتیبانی وحی، رنگ الهی به خود گرفته است. این طور نیست که بین این دو فرهنگ تضادی باشد. بنابراین، آن چه که منبع و ملاک اصلی زن ایرانی برای حفظ ارزش ها، چگونگی رفتار او در خانواده و حضور در جامعه است، منابع دینی است و به طور خاص زن ایرانی از منابع دینی و به طور اخص از سیره و کلام اهل بیت الهام می گیرد.

*می خواهیم وارد جزئیات رفتار یک زن ایرنی در نقش های مختلف شویم. رفتار یک زن ایرانی در نقش همسری چگونه است و معیارها و ملاک او در نوع تعامل با همسر چیست؟ با توجه به همسان انگاری زن و مرد در غرب و جریان های فمنیستی، چه تفاوتی بین تعامل زن ایرانی با همسرش و زن غربی با همسر خود وجود دارد؟

امروز، غرب از آن چه در دهه های گذشته در حوزه زنان و خانواده مطرح کرده بود دارد برمی گردد و فهمیده است که دچار اشتباهات بزرگی شده است. در بحث های فمنیستی مطرح شده در غرب، نظام خانواده و مسئولیتهای او در خانه مهم ترین عامل ظلم به زن  تلقی می شد اما پس از مدتی غرب با معضلات جدی اجتماعی مواجه شد که توجه به نهاد خانواده را درپی داشت و بسیاری از نظریه پردازان نسبت به این نگاه هشدار دادند. فوکویاما معتقد است که سست شدن بنیاد خانواده از مهم ترین چالش های پیش روی دموکراسی است و عنوان می کند خطر فرو ریختن خانواده باعث به هم ریختن نظم اجتماعی می شود، در حالی که دموکراسی بر اساس آن چیده شده است. نخست وزیر انگلیس نیز اظهار می دارد که بخش عمده ای از مسائل و آشفتگی هایی که در چند سال گذشته در میان جوانان کشورش بروز یافته است، ناشی از فرهنگ و خانواده است و معتقد است که در این بخش کم کاری شده است.

بحثی که مقام معظم رهبری نیز بر آن بسیار تأکید کردند، بحث محوریت زن در خانواده به دلیل کانون  مهر و محبت بودن او و لزوم حفظ این کانون با بها دادن به نقش زن است که تعبیر ایشان سید و سرور بودن زن در خانه است. ایشان تأکید داشتند که باید جایگاه زن حفظ و به آن توجه شود و از زحماتی که زن در داخل خانه می کشد قدردانی شود. بحث دیگر درباره زن نسبت به همسرش در خانواده، یار و یاور بودن و همدلی بین زن و مرد است.

این ها تفاوت بین نگاه غرب و شرق است؛ غرب تلاش می کند که بار افزونی را به اسم مساوات بر دوش زن بگذارد در حالی که در بسیاری از جاها، مساوات بین زن و مرد رعایت نمی شود. مثل این که حقوق کم تری به زن پرداخت می شود یا پس از ازدواج نمی تواند نام خانوادگی اش را حفظ کند. غرب امروز به اشتباه بودن این روند خود پی برده است در حالی که اسلام برای حفظ قوامیت خانواده، امور خانواده را بنابر ظرفیت؛ مسئولیتها؛ شرایط فطری و عاطفی هر یک از زن و مرد بین آن دو تقسیم کرده و هیچ کاری که بار و فشار اقتصادی داشته باشد بر عهده زن نگذاشته است.

*چارچوب های رفتار و منش یک زن ایرانی به عنوان مادر در تعلیم، تربیت و پرورش فرزند چگونه است و این چارچوب ها چه تفاوتی با چارچوب هایی که بر مبنای تعریف مادری در غرب لحاظ می شود، دارد؟

چارچوبهای اصلی، ملاک های ارزشی و دینی است. در تقسیم سه گانه هفت سالهای آغازین شکل گیری شخصیت در نظام تربیت اسلام، در هفت سال اول  ایجاد امنیت؛ کرامت و عزت نفس در کودک مورد نظر است که مادر آن را تأمین می کند و این علاوه بر نقش های مادر در دوره حمل و شیردهی است. اسلام، مادر را تربیت کننده نفس معرفی کرده و بزرگترین کار خلقت را بر عهده او گذاشته است. همان طور که خداوند خود را رب العالمین می داند، زن نیز با عنوان ربه البیت خوانده می شود. هفت سال اول کرامت های نفسی لحاظ شود. این مبنای تربیت و شکل گیری شخصیت فرد در مراحل دیگر زندگی او نیز هست. کسی که احساس کرامت و عزت نفس کند، خود را در زندگی آلوده نمی کند. این تحقیرها و عقده های نفسانی فرد است که او را به کارهای زشت سوق می دهد. به همین دلیل است که تربیت در این 7 سال به صورت جدی برعهده مادر قرار می گیرد. بعد از این هفت سال، هفت سال دوم، دوران الگو پذیری و تقلید است که بخش عمده ای برعهده مادر است. در هفت سال سوم نیز تثبیت شخصیتی فرزند؛ تبیین جایگاه او به رسمیت شناخته شدن او به عنوان وزیر پدر و مادر مطرح است. در تمام این سال ها بیشترین ارتباط را مادر با فرزند دارد. اگر مادر، مادری فرهیخته، با بصیرت و فهمیده باشد، خانواده اصلاح می شود و اصلاح نهاد خانواده، برابر با اصلاح جامعه است.

این یک ارزش گذاری برای زن است. تفاوت نگاه اسلام با غرب در این است که نگاهش به زن، یک نگاه مادی و اقتصادی نیست.  زحمتی که مادر برای تربیت جسمی و روحی فرزند باعشق و محبت می کشد، با هیچ کاری قابل مقایسه نیست در حالی که در غرب که مبنای نگاهش اقتصاد است، این ها را برآورد اقتصادی می کند و برای آن معادل های اقتصادی معرفی می کند. در پی این نگاه عنوان می کند که زن نباید از کودک نگهداری کند و باید مهدکودک ها را رشد و افزایش بدهیم چرا که پرستاری از کودک باعث می شود که زن در جامعه به لحاظ اقتصادی نقش و بهره کم تری ببرد.

سیاست غرب در گسترش مهدکودک‌ها براساس همین نگاه اقتصادی است. براساس برخی پروتکل ها در غرب، گسترش دادن مهدکودک ها در دستور کارشان است و نقش مادری به عنوان نگاه سنتی به زن طرد گردیده و  حتی در برخی از این قوانین از تکریم زن در روزی خاص به عنوان روز مادر ممانعت به عمل می آید.

*اصول و معیارهای یک زن ایرانی در حضور مفید خود در اجتماع، دانشگاه و محل کار چیست و او باید چگونه در اجتماع ظاهر شود؟ چارچوب رفتار، گفتار و نگاه و منش یک زن ایرانی در حضور اجتماعی اش نسبت به مردان نامحرم و پوشش نمایانگر پوشش یک زن ایرانی مسلمان چیست؟

مقام معظم رهبری در بحثی در این باره فرمودند که من با فعالیت های اجتماعی زنان در همه سطوح موافقم و لکن ایشان به حفظ دو مطلب در کنار این فعالیت های اجتماعی تأکید نمودند؛ یکی خانواده و نقش مادری و همسری است که نباید خدشه ای به این ها وارد شود و دیگری حفظ حریم با نامحرم و رعایت حجاب و عفاف. الان یکی از معضلات غرب، بحث خشونت جنسی علیه زنان است که در محیط های کاری به شکل های مختلف بروز پیدا کرده و تعریف های زیادی از سوءاستفاده های جنسی ارائه می کنند و در برخی ادارات مبادرت به  ایجاد مراکزی نموده اند که بتواند  زنان را در برابر آزارهای جنسی محل کار حمایت و به شکایات آنان رسیدگی کند.

اسلام از زن و مرد خواسته است تا حریم خاصی را میان خویش حفظ کنند، بخشی از این حریم از سوی مرد وزن با حفظ نگاه صورت می پذیرد و در آیه حجاب هم قبل از بیان پوشش و حدود آن به رعایت این حریم و حفظ نگاه و عفاف معنوی اشاره شده است. بخشی دیگر از سوی زن با مدیریت رفتار، گفتار و پوشش انجام می پذیرد.

در این بخش از زن می خواهد که خود را در معرض قرار ندهد. در مباحث  روانشناختی نیز بر این مطلب اشاره دارد که یکی از علل افزایش بزه در معرض قرار گرفتن است. مبحثی به عنوان ویکتومولوژی یا بزه دیده شناسی مطرح است که یکی از علل تعرض به زنان را درمعرض قرار گرفتن آنان و افزایش تحریکات اجتماعی می شناسد؛ زن به دلیل جذابیت ها و ویژگی هایی که دارد، این وظیفه بر عهده او گذاشته می شود. لذا خداوند وقتی به آیه حجاب اشاره می کند یکی از علل مهم آنرا مصونیت از مورد اذیت واقع شدن زنان می شمارد و از آنان می خواهد با پوششی در جامعه ظاهر شوند که به پاکدامنی شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند: ان یعرفن فلا یؤذین

*منظور شما از «در معرض قرار نگرفتن»، رعایت پوشش و حریم در جامعه و در حضور مردان است یا این که ارتباطش با مردان را به حداقل برساند؟

نخیر. پوشش درست باشد. اصلاً فلسفه حکم حجاب برای حضور اجتماعی زن است. اگر قرار بود در خانه بماند و بیرون نیاید و فعالیت اجتماعی نداشته باشد که بیان آداب پوشش و چگونه راه رفتن و چگونه صحبت کردن زن و مرد نامحرم مفهومی نداشت. مثلاً این که می فرماید وقتی با مردان صحبت می کنید، صدایتان را نازک نکنید یا وقتی راه می رود طوری نباشد که تهییج کننده باشد و یا وقتی می گوید حجاب داشته باشید، به معنی این است که فعالیت و برخوردی با نامحرم هست که چنین توصیه ها و دستوراتی را در جهت مدیریت رفتاری زن و مرد بیان می کند.

اسلام می خواهد این فعالیت زن در قالب و چارچوبی قرار بگیرد که نه به اجتماع صدمه بزند و نه به خودش. هدف از پوشش، حضور با صیانت و مقتدرانه و با عزت زن در جامعه است که عنوان کند من از نگاه هایی که خارج از دایره اخلاق است بی نیاز هستم.

در غرب نیز با وجود از بین رفتن بسیاری از ارزشهای ارتباطی؛ امروزه شاهد حرکتهایی برای بازگشت به داشته های از دست رفته و زنده نمودن آن هستیم به گونه ای که آمریکا 34 درصد مدارس خود را در اختیار گروه خویشتنداران جنسی می گذارد تا نسبت به امور فرهنگی جوانان برنامه هایی متفاوت از گذشته ارائه دهند یا در برخی ادارات کشورهای غربی جهت بالابردن کارایی و جلوگیری از آسیبها، قوانینی را وضع کرده اند تا زنانی که می خواهند در آن جا مشغول به کار شوند، با لباس مناسب رفت و آمد کنند تا جایی که اگر با لباس مستهجن و نا مناسب وارد شود از ورود او ممانعت به عمل می آید.

*یک زن ایرانی بنابر فرهنگ غنی ایرانی و مبانی فکری اسلام، در انتخاب شغل، رشته تحصیلی و همسر چه معیارها و ملاک هایی را باید در نظر بگیرد؟

وقتی ملاک های او این است که آن دو اصلی که از قول مقام معظم رهبری در سخنان قبلی بیان کردم رعایت کند، شغل و رشته تحصیلی را انتخاب می کند که بتواند این دو امر را نیز لحاظ کند و آسیبی به این دو نقش مهم خود وارد نکند. بنابراین اگر ببیند شغل یا رشته تحصیلی او را در معرض شرایطی قرار می دهد که مجبور است کارهایی انجام دهد که آن دو ملاک اصلی لطمه می خورد، از آن پرهیز می کند. من فکر می کنم اگر معیارها و شاخص هایش را با آن دو ملاک تطبیق دهد، در کسب ارزش ها برای خود، خانواده و همسر و فرزندانش در جامعه موفق خواهد شد.

*پس این دو ملاک در همه جای زندگی او ساری و جاری است؟

بله. زن بودن او به رعایت آن دو ملاک است. مگر این که بخواهد زن بودن خود را کنار بگذارد. در بحث های فمنیست های تندرو، این موارد مغایر رسیدن زن به حقوق خود که به صورت خاص در حق اقتصادی تعریف شده؛ می باشد و فرزند پروری و همسرداری  را دو مانع بزرگ رسیدن به اهداف خود می دانند زیرا معتقد به حقوق مشابه هستند در حالی که ما معتقد به حقوق متقابل و عادلانه هستیم. حقوق مساوی در شرایط مساوی است. وقتی خلقت، مسئولیت هایی را در فیزیک زن قرار داده است و به زن اعتماد کرده است که پرورش نسل که مهم ترین کار خلقت است را بر عهده او بگذارد این زن است که احساس تأمین عاطفی و فطری خود را باید در قوانین دریافت کند نه نسخه هایی که مردان برای او می پیچند و معیار موفقیت او را در همسان سازی او با خویش می شمارند. کسانی که غیر از این به زن نگاه کردند، به زن ظلم کردند. این ها به تساوی  به زن نگاه نکردند بلکه در مورد زن بدون نگاه به داشته ها و توانمندیهایش قضاوت کردند وگاه داشته های او را هم از او گرفتند.

*آیا الگوهای رفتاری و اخلاقی فمنیسیتی با شئون مختلف یک زن ایرانی و افکار و ارزش ها و اعتقادات او همخوانی دارد؟ اقبال زنان ایرانی به جریان های فمنیستی چگونه است؟

جریان های فمنیستی نفوذ خاص و قابل توجهی در میان زنان ایرانی ندارند. شاید نگاه ها و توجه هایی به بعضی از مباحثی که فمنیست ها مطرح می کنند، بشود اما من ندیدم که این نگاه های تند فمنیستی پایگاهی در میان زنان ایرانی  داشته باشد.

برخی از این نگاه ها متهم به فمنیستی بودن می شود و فمنیستی نیست. این که یک جریانی بخواهد حقوقی از زن را استیفا کند، طبیعی است. همه به عنوان مسلمان و خود رهبری در رأس این مسئله هستند و معتقد هستند حقوق زن باید در جنبه های مختلف،  استیفا بشود و معتقد هستند اینگونه نیست که ما همه حقوق مورد نظر اسلام در مورد زن را پرداخته باشیم و نگاهی که اسلام به زن دارد، حقیقتاً در جامعه پیاده نشده است. تعبیر ایشان این است که در برخی جاها بخصوص در خانواده، گاهی ظلم هایی به زن می شود که هرگز مورد تأیید اسلام نیست. اگر نگاه این باشد که ما باید جلوی این ظلم ها را بگیریم و فرهنگ جامعه را بالا ببریم، جایگاه حقیقی زن و مادر را به جامعه بشناسانیم نگاه فمنیستی نیست، این به این دلیل است که اسلام می خواهد زن را در جنبه های مختلف چه در خانواده و چه در اجتماع مورد توجه و حمایت قرار دهد. اکثر زنان ما معتقد به رعایت شرایط و فیزیک زن برای حضور در جامعه و سایر مسائل مربوط به او هستند و آن را یک افتخار می دانند و این طور نبوده است که بخواهند مشابه سازی  با مردان را داشته باشند. آن هایی هم که در غرب به دنبال مشابه سازی خود با مردان بودند، دارند از راهی که رفته اند بر می گردند  و معتقد هستند خطا کرده اند و مردان از آنان با مشابه سازی سوء استفاده کردند و احساسات، عواطف و نیازهای آن ها را ندیده گرفتند. مسئول جمعیت مادران آمریکایی در نامه ای اعتراض آمیز می نویسد شما زن بودن و مادر بودن ما را از ما گرفتید و با نگاه مردانه برای ما قانون نوشتید و هرگز نخواستید احساسات زنانه مارا به رسمیت بشناسید.

*بحث هایی مطرح می شود که ما برای آن که زنان در خانه بماند و به تربیت فرزند بپردازد، به آن ها حقوق بدهیم. نظر شما در این باره چیست؟

اگر این امور به هدف ارزش گذاری به خدمت زنان در خانه و احقاق حقوق اسلامی آنها باشد مطلوب است. به هر حال بنابر موازین شرعی و قانونی، زن وظیفه انجام بسیاری از این اموری که بر دوش گرفته است را ندارد. این تأمین مالی او برای تقدیر و ارزش گذاری به کارهای او، یا از سوی همسر انجام می گیرد و یا می تواند از سوی حکومت اسلامی صورت بگیرد اگر چه همانطور که گفته شد کار او قابل ارزش گذاری مادی نیست. شهید مطهری نیز در کتاب نظام حقوقی زن در اسلام به این مسئله پرداخته اند و عنوان می کنند که اسلام چنین وظایفی را بر عهده زن نگذاشته است اما او بنابر عاطفه و محبتی که دارد، وظیفه خود می داندکه در برداشتن بار بر زمین مانده همراه و یاور همسر خویش باشد. معمولاً در سنت های ما این بوده است که قدردانی از این محبت های زن از جانب مرد در قالب هدایای ارزشمند صورت می گرفت تا زن به لحاظ مادی هم متضرر نشود و نیازهای او تأمین شود و در ایام پیری و از کار افتادگی نیازمند نباشد. این موارد تدابیری بوده است که از گذشته در سنت های ما بوده است.

زنان در طول تاریخ انقلاب اسلامی نقش بسزایی در پیشبرد انقلاب داشته اند. وظایف محوله به زنان امروز ما چیست؟

اصل این نقش ها از نظر ارزشی مشابه نقش مرد است و تنها شکل آن متفاوت است. مرد و زن باید عمل صالح داشته باشند. در شرایط زمانی مختلف ممکن است شکل آن متفاوت باشد. اوایل انقلاب حضور در تظاهرات و پشتیبانی از مردها بود و در جنگ هم کمک های مالی و امدادی در پشت جبهه بود. بسیاری از زنان ما طلا و جواهر خود و هرچه داشتند را وقف انقلاب کردند. زن ها با حفظ آن دو ملاک در همه صحنه ها حضور داشته اند و امروز نیز هر جا که لازم باشد ، بی چون و چرا حاضر خواهند شد. یکی از صحنه های مورد نیاز امروز حضور در مجامع علمی است. زنان ما باید نشان دهند که زن دانشمند ایرانی با رعایت حجاب و عفاف و ارزش های خود می تواند در جامعه اسلامی خود را مطرح کند. در کشورهای مختلف حضور زنان در عرصه های علمی رو به پیشرفت است. از این نظر، زنان ایرانی باید به عنوان الگو در دنیا مطرح باشند.

*نقش زنان در فرزند آوری و نجات کشور از بحران تحدید نسل که از تهدیدات جدی کشور در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است، را چگونه می بینید؟

این نقش، نقش منحصر به فرد و خاص زنان است و امتیازی است که زنان دارند و مردان ندارند و قدر این را باید بدانند. باید بدانند که خداوند این نعمت را به جهت لطف خاصی که به آن ها داشته، به آن ها داده است. این مسئله به سرنوشت یک کشور مربوط می شود و مجامع مختلف دارند روی این مسئله سرمایه گذاری می کنند و زنان ما نباید این مسئله را دست کم بگیرند. مشکلات تربیتی، اقتصادی و اجتماعی که تربیت فرزند دارد نباید باعث شود که ما در این مسئله کوتاهی کنیم. ما با ایفای وظیفه در این زمینه، سرمایه های بزرگی را می توانیم به جامعه و دنیا ارائه کنیم. این سرمایه های بزرگ، سرمایه های فکری و منابع انسانی است که با هیچ سرمایه ای قابل مقایسه نیست. اگر خدای نکرده ما این را از دست بدهیم مجبور خواهیم شد در سال های آتی از کشورهای همسایه نیرو وارد کنیم و معلوم هم نیست بتوانیم افراد برجسته ای را جذب کنیم. در آن صورت مجبور می شویم حرکت علمی و فکری توسعه ای خود را با سرعت و کیفیت ضعیف تری پیش ببریم. نقش زنان در این رابطه این است که نسلی هوشمند، متعهد و مؤمن را به جامعه تحویل دهند که آینده روشنی را برای کشور رقم بزنند. این باید فرهنگ سازی شود و این مسئولیت بزرگ زن، دست کم گرفته نشود.

*گفتگو از اعظم امیر وثوقی

منبع: خبرنامه دانشجویان ایران